Gıda atıklarının gezegenimize etkileri
Prof. Dr. FEVZİ YILMAZ
FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ ÖĞRETİM ÜYESİ
10-21 Kasım 2025’te Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı, yaygın olarak kullanılan adıyla COP30, Brezilya'nın Belém şehrinde yapılacak; küresel ısınma ve sera gazı salım oranları konuşulacak. Zayıf uluslararası dayanışmanın olduğu bu dönemde ne kadar yol alınır bilinmez. Bilinen şu: BM’ye ev sahipliği yapan Amerika giderek oyunun dışına çıkıyor. Trump, ABD Başkanı olarak ikinci kez seçildikten hemen sonra ABD’nin Paris İklim Anlaşması’ndan çekileceğini ilan etti. Buna paralel olarak Yeşil Dönüşüm ve Çevre Yasaları rafa kaldırıldı, sektörel teşvikler ve kolaylıklardan vazgeçildi. Biz yine de rakamları konuşturalım ve çevrenin matematiğini yazalım.
Popular Sci. Dergisi 2019 Yaz Sayısında besinler, küresel tüketim miktarlarına bağlı olarak 8 alt gurupta incelenmiştir:1.Sebzeler, 2.Meyveler, 3.Tahıllar, 4.Et, 5.Tavuk, 6.Yağ, 7.Yumurta, 8.Balık. Bunların ancak %60-65’i boğazımızdan geçer, %35-40’ı ise kayıptır (yenmeyen, bozulan ve çöp olan). En çok kayıp manavlarda/marketlerdedir ve halk pazarlarındadır. %21 lojistikteki kayıp olup, ürünlerin ancak %79’u manava/markete ulaşır. Ürün cinsi esas alınırsa en büyük kayıp sebzelerde olup bunu meyve, et ve tavuk izler. Tahıl, yumurta, balık ve yağda üretim kaybı çok azdır. %8-10, market/manav ile ev/lokanta arasındaki kayıptır. %16-22, ev/lokanta sonrası kayıptır (yenmeyen, bozulan ve buzlukta unutulan).
Scientific American Dergisi 2023 Ekim Sayısında ise ülkelerin 2017 yılı besin karneleri, kayıpları (çöpe giden) ve çevresel etkileriyle (CO2 emisyon salımları) incelenmiştir. En çok besin atığı üreten 10 ülke yaklaşık besin atık tonajları ve nüfuslarıyla aşağıda verilmiştir: Nijerya (3.5 milyar ton, Nüfus 237 milyon), Hindistan (2.8 milyar ton, Nüfus 1,5 milyar), ABD (1.8 milyar ton, Nüfus 347 milyon), Brezilya (1 milyar ton, Nüfus 212 milyon), Rusya (700 milyon ton, Nüfus 147 milyon), Güney Afrika (200 milyon ton, Nüfus 65 milyon), Portekiz (200 milyon ton, Nüfus 11 milyon), Hollanda (100 milyon ton, Nüfus 18 milyon) ve Malezya (100 milyon ton, Nüfus 36 milyon). En çok gıda atığı biriktiren 4 ülke Nijerya, Hindistan, ABD ve Brezilya’dır. Besin atığı (çöp) üreten 10 ülke verileri toplamda kişi başı ortalama olarak 4000 kg/kişi/yılı vermektedir. Çin de bu gruptadır, veri olmadığından listede gösterilmemiştir. Aynı şekilde Türkiye ile ilgili bilgi de verilmemiştir.
164 ülkeyi kapsayan bu çalışmada besinler 4 alt gurup altında incelenmiştir. Bunlar; a) Et ve hayvan ürünleri, b)Köklü ve yağlı mahsuller, c)Diğer besinler, e)Mısır ve hububat (tahıl), f)Sebze ve meyveler şeklindedir. Et ve hayvan ürünlerinin bir kilogramının süreç (üretici, hasat, depolama, transport, komisyoncu, işleme, toptancı, perakendeci ve tüketici) boyunca ortalama karbondioksit salınımı 130 kilogramdır. Sera gazı salımında 9 süreç adımları nerede ise eşit paya sahiptir. Üretici, işlemeci ve perakendecinin karbondioksit payları (dolayısiyle enerji tüketimleri) göreceli olarak biraz yüksektir. En büyük pay, depolama ve transport bileşeni olan lojistiktedir.
İnsan kaynaklı sera gazlarının 1/3’ü küresel beslenme sistemi ile ilişkilidir. Kayıp veya çöpe giden besinlerin de sera gazı payları vardır. Atık besinin, hasat, transport ve çöpe gidimde ne kadar sera gazı payı olduğu bilim çalışanlarınca henüz tam olarak belirlenememiştir.
2017 yılı gıda eksenli toplam sera gazı salınımının yarısı (9,3 milyar ton) kayıp (çöpe giden) besinlerle ilişkilidir. Bu CO2 emisyonunun %44,3’ü Çin, ABD, Hindistan ve Brezilya’nın toplam payıdır. 4 ülkenin emisyondaki yüksek payları vatandaşlarının beslenme alışkanlıkları ve ülke nüfus büyüklükleriyle ilişkilidir. Toplam gıda emisyonun 3 çeyreği Et ve hayvan ürünleri besin zincirinde görülür. Hayvan ürünlerinin işlenmesi enerji yoğundur ve aynı ağırlıktaki sebzeden (örneğin domates) 13 kat fazla enerji tüketilir. Dolayısiyle aynı oranda fazla CO2 salınır. Küçük partili alımlar ve tüketimler daha az kayıp besin (çöpe giden) verir.
Et ve hayvan ürünleri için kg besin başına düşen 130 kg CO2 emisyonu benzeri bilgiler diğerleri için aşağıda kabaca verilmiştir: Köklü ve yağlı mahsuller: 35 kg CO2/kg besin, Diğer besinler: 25 kg CO2/kg besin, Mısır ve hububat (tahıl): 10 kg CO2/kg besin, Sebze ve meyveler: 3 kg CO2/kg besin’dir. Bu sonuç bize, Sebze ve meyvelerin en masum besin olduklarını vermektedir. Besin türü ne olursa olsun depolama, işleme, toptancı ve perakendeci kaynaklı emisyon soğutma, ışıklandırma ve havalandırmada kullanılan elektrik enerjisi kullanımı sebebiyledir. Hasat ve transport kaynaklı emisyonun çoğu yakıt tüketimi kaynaklıdır.
Besinler için tartışılan 9 süreç adımlarının enerji ve CO2 yükleri oldukça fazladır. Dikkat kesilmemiz ve çevre faturasını düşürme amaçlı adımlar atmamız şarttır. Bunlardan ilki israfı ve kişi başına düşen atık miktarını azaltmaktır. İkincisi ise atık yönetimini iyi yapmaktır. Atıkları çöp alanlarında bekletmek ve sera gazı salımını arttırmak yerine hızlı ve etkili şekilde komposta dönüştürmek en doğru adımdır. Maalesef ülkelerde ve ülkemizde yiyecek atıklarından kompost üretim oranı çok düşüktür ve yükseltilmelidir. Örneğin 2024 verilerine göre ABD’de 60 milyon ton/yıl yiyecek atığının ancak % 10’u kompost olarak geri dönüştürülmekte ve gübre olarak kullanılmaktadır. Dikey tarım uygulaması büyük şehirler için önemli bir seçenektir ve ürünlerin lojistik maliyetleri düşer. Su tüketimi aşağı çekilir, haşere olmayacağından ilaç kullanımı azalır, verim yükselir, doğal ve insan kaynaklı felaketlerin ürüne etkisi azalır, alan kullanımı ve sera gazı çıktısı düşer. Şaşırtan alternatifler de vardır: Büyükbaş hayvanlar atmosfer sera gazı salım sebeplerinden biridir ve yukarıda tartışılmıştır. Bir Hollanda şirketi salımı düşürmek için hayvan besinine müdahele etmektedir. DSM Bovaer yem ilavesi ahırlardaki sera gazı çıktısını %30-45 arasında düşürmüştür ve FDA onayı da alınmıştır. Bu katkı, CO2’den daha etkili olan metan oluşumunu azaltmaktadır. İskoçya’da 5 milyon sığır Bovaer’li yem ile beslenmektedir (Ref.: Best Inventions, TIME Nov.11, 2024, p:50,66).