Burcu ALPTEKİN
Vergi Müfettişi
Dijitalleşme olgusu, yalnızca üretim, ticaret ve tüketim biçimlerini dönüştürmekle kalmamış; aynı zamanda devletlerin mali egemenlik alanlarını da yeniden şekillendirmiştir. Özellikle 21. yüzyılın ikinci çeyreğine girilirken, küresel ölçekte yaygınlık kazanan dijital ekonomi kavramı, geleneksel vergi sistemlerinin “yer, zaman ve işlem” esaslı kurgularını aşındırarak; ekonomik faaliyetlerin fiziksel varlıktan bağımsız, sanal platformlar üzerinden yürütüldüğü yeni bir ekonomik yapı yaratmıştır. Bu dönüşüm, klasik anlamda vergilendirme yetkisinin temel dayanakları olan “mükellefin yerleşikliği”, “gelirin elde edildiği yer” ve “işlemin gerçekleştiği ülke” gibi kavramların yeniden tanımlanmasını zorunlu kılmış; dolayısıyla dijital ekonomi ile vergi hukuku arasındaki denge, modern dönemin en karmaşık tartışma alanlarından biri hâline gelmiştir.
Klasik vergi sistemleri, fiziksel mal ve hizmet değişimini, sınır aşan elektronik işlemler kadar kolay izleyemediğinden, dijitalleşme süreci; matrah aşındırması (base erosion), kâr kaydırması (profit shifting) ve vergi gelirlerinde azalma gibi makro düzeyde etkiler yaratmıştır. Bu durum, OECD’nin 2013 yılında başlattığı BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) projesiyle uluslararası düzeyde gündeme taşınmış; dijital işletmelerin, faaliyet gösterdikleri ülkelerde fiziksel varlık bulundurmadıkları hâlde önemli ekonomik değer yaratmaları, mevcut vergi rejimlerinin yetersizliğini açık biçimde ortaya koymuştur. Özellikle e-ticaret, çevrim içi platform ekonomisi, dijital hizmet sağlayıcıları ve kripto varlık ekosistemleri gibi yeni faaliyet türleri, vergilendirilebilir olayın sınırlarını belirsizleştirmiş ve ulusal idarelerin etkin denetim kapasitesini zorlamıştır.
Bu bağlamda, Avrupa Birliği (AB), uzun süredir uyguladığı Katma Değer Vergisi (KDV) sistemini dijital çağın gereklerine uyarlamak amacıyla kapsamlı bir dönüşüm programı başlatmış; söz konusu program, 2022 yılında açıklanan VAT in the Digital Age (ViDA) paketiyle kurumsal bir çerçeveye kavuşturulmuştur. ViDA, yalnızca teknik bir KDV reformu olmanın ötesinde, Avrupa vergi sisteminin dijital dönüşümünü hızlandırmayı, e-faturalama ve dijital raporlama standartlarını birleştirmeyi, platform ekonomisini şeffaflaştırmayı ve üye devletler arasında veri paylaşımını güçlendirmeyi hedefleyen bir paradigma değişimini temsil etmektedir. Zira AB, dijitalleşmeyi yalnızca ekonomik bir zorunluluk değil, aynı zamanda vergi tabanını genişletme, kayıt dışılığı azaltma ve mali sürdürülebilirliği güçlendirme fırsatı olarak görmektedir. Ancak, ViDA paketinin ortaya çıkışı aynı zamanda dijitalleşmenin yarattığı “vergilendirilebilir değer” kavramının evrimini de simgelemektedir. Dijital ekonomide değer, artık üretim tesislerinde değil; veri akışında, algoritmik iş modellerinde, kullanıcı etkileşimlerinde ve platform ağlarında oluşmakta; bu nedenle vergilendirmenin konusu, fiziki varlıktan dijital etkileşime kaymaktadır. Bu kayma, yalnızca AB için değil, küresel vergi idareleri açısından da yapısal bir uyum sorununa işaret eder niteliktedir.
Dijital Ekonominin Vergilendirilmesinde Temel Sorunlar;
Dijital ekonominin yükselişi, mali hukuk açısından yalnızca yeni bir ekonomik alanın ortaya çıkışı değil, aynı zamanda vergi egemenliğinin sınırlarının yeniden tanımlandığı, yerleşiklik ve gelir tahsisi ilkelerinin kökten sorgulandığı bir kırılma noktası olarak değerlendirilmektedir. Klasik vergi sistemleri, fiziksel varlığa dayalı faaliyetlerden doğan ekonomik değerleri vergilendirmek üzere kurgulandığından, dijital faaliyetlerin sınır ötesi ve maddi olmayan doğası; mevcut vergilendirme ilkelerinin uygulanabilirliğini ciddi biçimde zayıflatmaktadır. Zira dijital işletmeler, çoğu durumda bir ülke sınırları içerisinde fiziksel varlık bulundurmadan, o ülkenin ekonomik sisteminde katma değer yaratabilmekte; bu durum da “nerede değer yaratıldığı” ile “nerede vergilendirileceği” sorularının birbirinden ayrıldığı, geleneksel kavramsal çerçeveyle açıklanması güç bir ortam doğurmaktadır.
Özellikle yerleşiklik (residence) ve işyeri (permanent establishment) kavramları, dijitalleşme süreciyle birlikte anlam kaymasına uğramıştır. Bir işletmenin bir ülkede vergilendirilebilmesi için o ülkede sabit bir işyerine sahip olması gerektiği yönündeki klasik yaklaşım, dijital platformların bulut teknolojileri üzerinden hizmet sunması, yazılım ve veri tabanları aracılığıyla kullanıcı etkileşimleri üzerinden gelir elde etmesi nedeniyle pratikte yetersiz kalmıştır. Bu durum, vergi idarelerinin gelir yaratımını saptama kabiliyetini zayıflatmakta, dijital şirketlerin ise vergi planlaması stratejilerini karmaşıklaştırmaktadır. Nitekim OECD’nin BEPS Eylem Planı kapsamında hazırlanan 1 No’lu Eylem Raporu’nda, dijital faaliyetlerin fiziksel varlığa bağlı olmayan ekonomik değer yaratma potansiyeli nedeniyle “önemli dijital mevcudiyet (significant digital presence)” kavramının geliştirilmesi önerilmiş; ancak bu öneri, ulusal vergi mevzuatlarına uyarlanması bakımından halen tartışmalı bir konumda bulunmaktadır.
Bir diğer temel sorun, çifte vergilendirme ve matrah aşındırması (double taxation and base erosion) riskinin dijital ekonomi bağlamında artan bir biçimde görünür hâle gelmesidir. Dijital işletmelerin gelirlerinin bir kısmı kullanıcıların bulunduğu ülkede, bir kısmı ana şirketin yerleşik olduğu ülkede, bir kısmı ise hizmetin teknik olarak barındırıldığı veri merkezlerinin bulunduğu ülkede oluşabilmektedir. Bu çok katmanlı yapı, aynı gelir unsurunun birden fazla yargı alanında vergilendirilmesine yol açabileceği gibi; bazı durumlarda hiçbir yargı alanında vergilendirilememesine de neden olabilmektedir. Uluslararası vergi hukukunun temel ilkelerinden biri olan “çifte vergilendirmeyi önleme” politikası, dijital ekonomi özelinde, bu defa “çifte vergilendirilemeyen gelirlerin” ortaya çıkması şeklinde tersine bir etki yaratmaktadır. Dolayısıyla, ülkeler arası rekabetin vergi oranları üzerinden yoğunlaştığı, düşük vergili bölgelerin (low-tax jurisdictions) dijital değer zincirinde daha avantajlı konuma geçtiği bir ortamda, küresel vergi adaletinin sağlanması her zamankinden daha zor bir hâl almaktadır.
Bunun yanı sıra, dijital ekonominin en dinamik bileşenlerinden biri olan platform ekonomisi (platform economy), vergilendirilebilir olayın taraflarını yeniden tanımlayan karmaşık bir yapı ortaya koymuştur. Geleneksel modelde üretici, dağıtıcı ve tüketici arasındaki ilişki doğrudan veya dolaylı biçimde izlenebilirken; platformlar, aracılık hizmeti sağlayarak işlem zincirine dördüncü bir aktör olarak dâhil olmuş ve vergi yükümlülüğünün hangi aşamada, hangi aktör tarafından üstlenileceği sorusunu gündeme taşımıştır. Özellikle “pazar yeri” (marketplace) statüsündeki platformlar, hem alıcı hem de satıcı arasında bilgi akışını kontrol ettikleri için, vergi idareleri açısından veri kaynağı olma potansiyeline sahiptir; ancak bu durum aynı zamanda platformlara idari ve hukuki yükümlülükler yüklemekte, işletmelerin uyum maliyetini artırmaktadır. Bu nedenle, AB’nin ViDA paketi çerçevesinde platformların KDV tahsilatı ve raporlama sorumluluğunun yeniden tanımlanması, sadece teknik bir reform değil, aynı zamanda piyasa düzeninin yeniden kurgulanması anlamını da taşımaktadır.
Tüm bu yapısal sorunların yanında, dijitalleşmenin getirdiği veri akışı, gizlilik ve bilgi paylaşımı tartışmaları, vergilendirme süreçlerinin dijital altyapılar üzerinden yürütülmesini hem bir fırsat hem de bir risk alanına dönüştürmektedir. Dijital raporlama, e-fatura ve e-defter sistemleri; vergi idarelerine daha hızlı, doğru ve şeffaf bilgi sunarken, aynı zamanda siber güvenlik, veri koruma ve kişisel bilgilerin gizliliği gibi konularda yeni düzenleyici çerçeveler gerektirmektedir. Bu çelişkili yapı, bir yandan dijital dönüşümün mali idare açısından faydalarını artırırken, diğer yandan vergi mükelleflerinin yükümlülük alanlarını genişleterek vergi uyum maliyetini yükseltmektedir.
Sonuçlar göstermektedir ki, dijital ekonominin vergilendirilmesinde karşılaşılan temel sorunlar, teknik ve idari güçlüklerin ötesinde, vergi adaleti, mali egemenlik ve uluslararası iş birliği dengeleri üzerinde doğrudan etki yaratmaktadır. Bu sorunların çözümü, yalnızca ulusal düzeyde mevzuat reformlarıyla değil, küresel düzeyde koordinasyon ve veri paylaşımı esasına dayanan bütüncül bir yaklaşımla mümkündür. Avrupa Birliği’nin ViDA paketi de tam bu noktada, dijital çağın vergi yönetimi anlayışını yeniden şekillendirmeyi hedefleyen bir yapısal dönüşüm aracı olarak öne çıkmaktadır.
Peki, bu çerçevede bilgilerimize sunulan “Dijital Çağda KDV (ViDA) Uygulama Stratejisi” bizlere neleri ifade ediyor;
Dijitalleşmenin ve platform ekonomisinin hızla yayılmasıyla birlikte, Avrupa Birliği (AB) üye devletleri, KDV sistemlerinin mevcut yapısının artan dijital ticaret hacmi karşısında hem etkinliğini hem de şeffaflığını kaybettiğini gözlemlemekte; bu durum, dolaylı vergilendirme açısından vergi kaçakçılığı riskini yükseltmekte ve sınır ötesi ticarette uyum yükümlülüklerini karmaşıklaştırmaktadır. Bu bağlamda, Dijital Çağda KDV (ViDA) paketi, AB’nin KDV mevzuatını modernize etmeyi, üye devletler arasında hukuki ve idari uyumu güçlendirmeyi, işletmeler için uyum maliyetlerini azaltmayı ve vergi kaçakçılığına karşı sistematik bir direnç mekanizması oluşturmayı amaçlayan kapsamlı bir girişim olarak tasarlanmıştır. Paket, üç temel yasal düzenlemeyi içermektedir: KDV Direktifi’nde Değişiklikler, İdari İş Birliği Yönetmeliği ve Konsey Uygulama Yönetmeliği. Bu yapı, yalnızca mevzuatın teknik açıdan güncellenmesini değil, aynı zamanda dijital raporlama ve e-fatura araçları aracılığıyla uygulamada şeffaflığı ve vergi tabanının güvenliğini de sağlamayı hedeflemektedir.
ViDA paketi üç ana volets’den oluşmaktadır: (i) Dijital Raporlama Gereklilikleri (DRR), (ii) Platform Ekonomisi ve (iii) Tek KDV Kaydı (SVR). Bu üç unsur, birbiriyle organik bir şekilde bağlantılı olup, birbirini tamamlayacak biçimde tasarlanmıştır; DRR, sınır ötesi ticarette gerçek zamanlı dijital raporlama yoluyla dolandırıcılığı azaltırken, Platform Ekonomisi düzenlemeleri kısa dönemli konaklama ve yolcu taşımacılığı sektörlerinde tedarikçi sorumluluklarını netleştirmekte ve SVR ise üye devletlerarasında birden fazla KDV kaydı gerekliliğini minimize ederek uyum süreçlerini sadeleştirmektedir. Bu önlemlerin, önümüzdeki on yıllık dönemde 172 ila 214 milyar Euro net fayda sağlaması, bunun 51 milyar Euro’sunun ise işletmeler için doğrudan tasarruf olarak gerçekleşmesi öngörülmektedir; bu rakamlar, sistemin hem ekonomik verimlilik hem de uyum kolaylığı açısından AB genelinde yaratacağı stratejik etkileri açıkça ortaya koymaktadır.
Dijital Raporlama Gereklilikleri (DRR);
DRR, sınır ötesi ticarette e-fatura temelli gerçek zamanlı dijital raporlama sistemini zorunlu hâle getirerek, üye devletlerin KDV kaçakçılığına karşı etkin bir denetim kapasitesine sahip olmasını sağlamayı hedeflemektedir. Özellikle carousel fraud gibi döngüsel dolandırıcılık türleri, mevcut toplu beyan sistemi yerine DRR ile yüksek hassasiyetle tespit edilebilecek ve önlenebilecektir. Bu mekanizma, AB genelinde uyumlu bir veri yapısı ve elektronik faturalama standardı ile işletmelerin hem yerel hem de sınır ötesi işlemlerinde aynı muhasebe ve raporlama sistemlerini kullanmasına imkân tanımakta, böylece işletmelerin mali yükümlülüklerini yerine getirmede karşılaştıkları karmaşıklığı önemli ölçüde azaltmaktadır.
Analizler, dijital raporlama sayesinde katma değer vergisi kaçakçılığının yıllık 11 milyar Euro’ya kadar azaltılabileceğini ve AB’deki işletmelerin idari ve uyum maliyetlerinin yılda yaklaşık 4,1 milyar Euro düşürülebileceğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, DRR sistemi, üye devletlerin ulusal dijital raporlama sistemlerini AB çapında uyumlu hâle getirmelerine imkân tanımakta ve istenirse yerli ticaret için ulusal dijital raporlama uygulamalarını başlatabilmelerinin yolunu açmaktadır. Burada kritik nokta, e-faturalamanın varsayılan yöntem olarak uygulanacak olması ve AB e-fatura standardına uygunluğun sağlanmasıdır; bununla birlikte, üye devlet onayı ile bazı özel işlemler için alternatif faturalama formatlarına da izin verilebilecektir.
Platform Ekonomisi;
Platform ekonomisi, kısa dönemli konaklama ve yolcu taşımacılığı sektörlerinde, platformların kullanıcılarının vergi yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda KDV’yi tahsil etmek ve vergi idaresine ödemekle sorumlu olmalarını öngörmektedir. Bu düzenleme, üye devletler arasında tek tip uygulama sağlayarak dijital platformlar ile geleneksel hizmet sağlayıcılar arasında adil rekabet ortamı yaratmaktadır. Ayrıca, KOBİ’ler için farklı üye devletlerdeki KDV kurallarının karmaşık yapısı önemli ölçüde sadeleştirilmiş olacak ve uyum maliyetleri azaltılacaktır. Platformlar açısından bu durum, hem hukuki belirsizlikleri azaltmakta hem de dijital ekonominin sürdürülebilir büyümesine katkıda bulunmaktadır.
Platform ekonomisine ilişkin düzenlemeler, yalnızca hukuki sorumlulukları belirlemekle kalmamakta; aynı zamanda, platformların veri raporlama süreçlerini, tedarikçi kimlik doğrulamalarını ve vergi hesaplamalarını standartlaştırarak, AB genelinde şeffaflığı artırmakta ve haksız rekabetin önüne geçmektedir.
Tek KDV Kaydı (SVR);
SVR, üye devletlerde birden fazla KDV kaydı gerekliliğini azaltmayı amaçlayan, kapsamlı bir uyum ve sadeleştirme mekanizmasıdır. Bu amaçla mevcut OSS sistemi ek B2C tedariklere genişletilmiş, TOOG modülü ve bazı durumlarda ters yükümlülük mekanizması zorunlu hâle getirilmiştir. Bu uygulamalar, ulusal KDV sistemleri arasındaki uyumu güçlendirirken, işletmelerin hem yerel hem de sınır ötesi ticarette karşılaştığı idari yükleri azaltmaktadır.
SVR, aynı zamanda e-ticaret ve OSS/IOSS süreçlerinde düzeltme mekanizmaları, kontrol iyileştirmeleri ve yeni raporlama yükümlülükleri ile uyumlu hâle getirilmiştir. Bu kapsamda, merkezi VIES sistemi ve güvenli IOSS numaralarının yönetimi gibi BT altyapı projeleri kritik öneme sahiptir ve üye devletlerin veri paylaşımı ve sistem entegrasyonu süreçlerinde koordinasyon zorunluluğu ortaya çıkarmaktadır.
Uygulama Süreci ve Katılım;
ViDA paketinin etkin uygulanabilmesi, yalnızca yasama düzeyinde değil, aynı zamanda üye devletler, işletmeler ve AB kurumları arasında sürekli iletişim ve teknik iş birliği ile mümkün olabilecektir. Komisyon, Fiscalis programı ve çeşitli uzman gruplar aracılığıyla, işletmelerin ve üye devletlerin bilgi ve deneyim paylaşımını sağlayacak, açıklayıcı notlar, atölyeler ve teknik rehberlik ile uyumu teşvik edecektir. Ayrıca, düzenli izleme ve raporlama mekanizmaları ile ilerlemenin takibi sağlanacak, ortaya çıkan teknik veya yasal sorunlar hızlı biçimde çözülecektir.
Zaman Çizelgesi ve Kilometre Taşları;
ViDA’nın uygulanması, 2025’ten 2035’e kadar beş ana aşamada gerçekleştirilecektir: zorunlu e-fatura ve DRR uygulaması, OSS/IOSS iyileştirmeleri, platform sorumluluklarının yürürlüğe girmesi, SVR reformlarının uygulanması ve nihayetinde AB çapında dijital raporlama sistemlerinin uyumlaştırılması. Bu süreç, her aşamada hem hukuki hem de teknik altyapı gerekliliklerini içermekte ve paydaşlar arası koordinasyon ile etkin bir şekilde yürütülmesi zorunlu olmaktadır.
Görülen o ki;
ViDA paketi, dijitalleşmenin ve platform ekonomisinin yarattığı KDV zorluklarına karşı AB’nin kapsamlı ve stratejik yanıtını temsil etmektedir. Dijital raporlama gereklilikleri, platform ekonomisi düzenlemeleri ve tek KDV kaydı mekanizmaları, birbirini tamamlayıcı biçimde kurgulanmış olup, hem işletmelerin uyum maliyetlerini düşürmeyi hem de üye devletlerin vergi kaçakçılığı ile mücadele kapasitesini artırmayı hedeflemektedir. Paket, AB Tek Pazarı’nın modernizasyonu, vergi tabanının güvence altına alınması ve dijital ekonomi ile uyumlu bir KDV sistemi oluşturulması açısından kritik bir araç olarak değerlendirilmektedir.
Karşılaştırmalı Perspektif: Diğer Bölgelerdeki Uygulamalar;
Dijital ekonomi ve e-ticaretin vergilendirilmesinde Avrupa Birliği’nin ViDA paketi öncü bir yaklaşım olmakla birlikte, diğer bölgelerde de benzer reform girişimleri dikkat çekmektedir ve bu reformlar, hem dijital vergi sistemlerinin çeşitliliğini hem de küresel vergi uyumunda ortaya çıkan zorlukları açıkça ortaya koymaktadır. Öncelikle, Birleşik Krallık örneği, dijitalleşmenin vergi idaresi üzerindeki etkilerini somut biçimde göstermektedir. 2019 yılında uygulamaya alınan ve 2024–2025 döneminde kapsamı genişletilen Making Tax Digital (MTD) programı, KDV mükelleflerinin tüm KDV kayıtlarını dijital olarak tutmasını ve elektronik olarak beyan etmesini zorunlu kılmakta, böylece vergi idaresine gerçek zamanlı veri erişimi sağlamaktadır. MTD, ViDA paketinin aksine daha erken bir dönemde hayata geçirilmiş ve özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin dijital uyum sürecinde yaşadığı operasyonel ve teknik zorluklar, AB reformunun tasarımında dikkate alınmış bir öğrenme deneyimi olarak pek tabii değerlendirilebilir…
Buna ek olarak, OECD düzeyinde dijital hizmet vergileri ve BEPS Eylem 1 raporları, çok uluslu şirketlerin dijital faaliyetlerinin ulusal matrahlar üzerindeki etkilerini düzenlemek amacıyla küresel bir çerçeve sunmaktadır. OECD modelinde, dijital işletmelerin “önemli dijital varlık (significant digital presence)” kriteri üzerinden vergilendirilmesi öngörülmüş ve ulusal uygulamalara bir yön gösterici olmuştur. ViDA paketi ile OECD ilkeleri arasında yakın bir paralellik bulunmaktadır; her iki yaklaşım da dijital faaliyetlerin sınır ötesi doğasını dikkate alarak, KDV ve gelir vergisi matrahlarının şeffaflaştırılmasını hedeflemektedir. Ancak, OECD çerçevesi daha çok, çok uluslu şirketlerin gelir vergisi alanında bir standart sağlarken, ViDA KDV özelinde bir uyumlaştırma mekanizması sunmaktadır.
Türkiye örneği ise dijital KDV uyumunun farklı bir boyutunu gözler önüne sermektedir. Türkiye’de e-Fatura, e-Arşiv ve e-Defter uygulamaları, dijital veri akışını merkezi bir platforma taşımakta ve dijital ticarette KDV beyannamelerinin doğru şekilde hesaplanmasını kolaylaştırmaktadır. Ancak, Türkiye’de platform ekonomisinin KDV sorumlulukları henüz ViDA paketindeki gibi kapsamlı bir şekilde düzenlenmemiştir; dijital platformların aracılık işlevi ve pazar yeri sorumlulukları, ulusal mevzuat kapsamında sınırlı bir çerçevede ele alınmaktadır. Bu durum, Türkiye’deki dijital KDV reformlarının AB modeliyle karşılaştırıldığında hâlen gelişmekte olan bir yapıda olduğunu göstermektedir.
Bunun ötesinde, Asya ve Latin Amerika ülkeleri, dijital ekonomi vergilendirmesinde farklı modeller geliştirmiştir. Örneğin, Brezilya’da dijital platformlar üzerinden yapılan satışlarda KDV (ICMS) ve hizmet vergileri karmaşık bir şekilde uygulanmakta; Hindistan ise e-ticaret ve dijital hizmet sağlayıcıları için “Equalization Levy” gibi özel vergilendirme mekanizmaları oluşturmuştur. Bu modeller, ViDA paketinin tasarımındaki şeffaflık ve tek beyan mekanizması yaklaşımına kıyasla daha karmaşık ve idari yükümlülükleri yüksek bir yapı ortaya koymaktadır. Bu durum, ülkelerin teknolojik altyapı kapasitesi, idari koordinasyon ve ulusal mevzuat farklılıklarının, dijital KDV reformlarının etkinliğini doğrudan etkilediğini göstermektedir.
Konuya ilişkin yapacağımız karşılaştırmalı analiz, ViDA paketinin yalnızca Avrupa perspektifinde değil, küresel dijital ekonomi bağlamında bir model teşkil ettiğini ortaya koymaktadır. AB reformu, şeffaflık, veri standardizasyonu ve platform sorumluluğu gibi alanlarda öncü bir yaklaşım sergilerken; diğer ülkelerdeki uygulamalar, dijital KDV reformlarının başarısının teknoloji altyapısı, ulusal mevzuat farklılıkları ve uluslararası uyum çerçevesi ile doğrudan ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, ViDA paketi ve diğer uluslararası uygulamalar arasındaki karşılaştırmalı değerlendirme, dijital ekonomide vergi politikalarının etkinliğini ve sürdürülebilirliğini belirleyen kritik faktörlerin anlaşılmasını sağlamaktadır.
VİDA’nın Etkinliği Ve Sınırları;
Avrupa Birliği’nin VAT in the Digital Age (ViDA) paketi, dijital ekonominin vergilendirilmesinde öncü bir reform niteliği taşısa da, uygulama ve etkinlik açısından çeşitli sınırlamalar ve kritik riskler barındırmaktadır. Öncelikle, ViDA’nın en temel avantajlarından biri, vergi uyumunu ve şeffaflığı artırma potansiyelidir; dijital raporlama, e-fatura ve merkezi veri paylaşım mekanizmaları sayesinde, üye devletler KDV matrahlarını daha doğru bir şekilde takip edebilmekte, sahte ve kayıt dışı işlemlerden kaynaklanan gelir kayıplarını minimize edebilmektedir. Platform ekonomisi reformu ve One Stop Shop (OSS) genişlemesi de, sınır ötesi dijital ticaretin KDV yükümlülüklerini standartlaştırarak, işletmeler için uyum sürecini basitleştirmekte ve maliyetleri düşürmektedir. Bu yönüyle ViDA, dijital ekonomide vergi adaleti ve mali sürdürülebilirlik açısından önemli bir adım teşkil etmektedir.
Ancak, reformun sınırlılıkları ve riskleri de göz ardı edilemez. Öncelikle, üye devletler arasındaki teknolojik altyapı farklılıkları, e-fatura ve dijital raporlama sistemlerinin eşgüdümlü çalışmasını zorlaştırmakta; dolayısıyla, uyum maliyetleri üye devletler arasında heterojen bir yapı sergilemektedir. Küçük ve orta ölçekli işletmeler açısından, gelişmiş dijital altyapı gereklilikleri, hem başlangıç maliyetlerini artırmakta hem de operasyonel karmaşıklığı yükseltmektedir.
Bir diğer kritik sorun, gizlilik ve veri güvenliği alanında ortaya çıkmaktadır. ViDA kapsamında üye devletler arasında geniş veri paylaşımı öngörülmekte ve işletmelerin mali bilgileri merkezi sistemler aracılığıyla aktarılmaktadır. Bu durum, siber güvenlik tehditlerini artırmakta ve kişisel veri koruma yükümlülükleri ile çakışma potansiyeli taşımaktadır. Ayrıca, dijital platformlar üzerinden gerçekleşen işlemlerin kayıt altına alınması, kullanıcı verilerinin işlenmesi ve aktarılması, veri sahipliği ve gizlilik ihlali tartışmalarını gündeme getirmektedir.
Buna ek olarak, ViDA paketinin uygulama kapsamı ve hukuki belirsizlikler de sınırlayıcı bir faktör olarak öne çıkmaktadır. Platformların KDV sorumlulukları net biçimde tanımlanmış olsa da, küçük ölçekli satıcılar veya mikro işletmelerin yükümlülüklerinin sınırları hâlen tartışmalıdır ve farklı üye devletlerde farklı yorumlar uygulanabilmektedir. Bu durum, reformun uluslararası düzeyde tutarlı uygulanmasını kısıtlamaktadır.
Ekonomik etkiler açısından, platform sorumluluğunun genişlemesi ve tek beyan sistemi gibi uygulamalar, dijital işletmelerin mali yükünü artırmakta; kısa vadede uyum maliyetlerinin artmasına neden olmaktadır. Ancak uzun vadede, bu uygulamaların vergi tabanını genişletici ve kayıt dışılığı azaltıcı etkileri beklenmektedir. Reformun başarısı, bu kısa vadeli maliyetlerin işletmeler ve devletler tarafından dengelenebilmesine bağlıdır.
Son olarak, ViDA’nın uluslararası düzeydeki etkinliği, yalnızca AB içi üye devletler için değil, küresel vergi iş birliği ve OECD standartları ile uyum bağlamında da değerlendirilmektedir. AB’nin reformu, diğer bölgeler için bir model teşkil etmekle birlikte, dijital ekonomi ve e-ticaretin küresel doğası, ulusal reformların sınırlarını aşan koordinasyon ihtiyacını ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, ViDA, güçlü bir yapısal reform olmasına rağmen, teknoloji, idari kapasite ve uluslararası uyum eksiklikleri nedeniyle tam anlamıyla küresel bir çözüm sunmamaktadır.
Sonuç olarak;
Dijital ekonomi ve e-ticaretin hızlı yükselişi, geleneksel vergi sistemlerinin sınırlarını açıkça ortaya koymuş ve ulusal ile uluslararası düzeyde yeni düzenleme ihtiyaçlarını zorunlu hâle getirmiştir. Avrupa Birliği’nin VAT in the Digital Age (ViDA) paketi, bu bağlamda yalnızca teknik bir KDV reformu olarak değil, aynı zamanda dijital ekonominin yarattığı vergi egemenliği, şeffaflık ve mali sürdürülebilirlik sorunlarını ele alan bütüncül bir stratejik yaklaşım olarak değerlendirilebilir. ViDA, dijital raporlama ve e-faturalama standartlarının uyumlaştırılması, platform ekonomisi için KDV reformu ve One Stop Shop sisteminin genişletilmesi gibi temel bileşenleri aracılığıyla, üye devletler arasında vergi uyumunu artırmayı, sahte ve kayıtdışı işlemleri minimize etmeyi ve işletmelerin uyum süreçlerini kolaylaştırmayı hedeflemektedir.
Karşılaştırmalı perspektif, ViDA paketinin küresel dijital ekonomi bağlamında öncü bir model olduğunu ortaya koymaktadır. Birleşik Krallık’ın Making Tax Digital (MTD) uygulamaları, OECD dijital hizmet vergileri ve Türkiye’nin e-Fatura ile e-Arşiv sistemleri, ViDA’nın şeffaflık ve veri standardizasyonu yaklaşımıyla paralellikler göstermekte, ancak uygulamada farklı teknolojik altyapı, idari kapasite ve ulusal mevzuat farklılıkları nedeniyle heterojen sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Bu durum, dijital KDV reformlarının başarısının yalnızca teknik mevzuat değişikliklerine değil, aynı zamanda idari kapasite, teknolojik altyapı ve uluslararası koordinasyona da bağlı olduğunu göstermektedir.
Eleştirel mecrada, ViDA paketinin güçlü yönleri kadar sınırlılıkları da belirgindir. Dijital raporlama ve platform sorumluluğu gibi uygulamalar, vergi uyumunu artırırken, aynı zamanda işletmeler için kısa vadeli uyum maliyetlerini yükseltmekte ve özellikle küçük ölçekli satıcılar için operasyonel zorluklar yaratmaktadır. Bunun yanı sıra, geniş veri paylaşımı gerekliliği, gizlilik ve veri güvenliği konularında potansiyel riskler barındırmakta; ulusal mevzuat yorum farklılıkları ise reformun tutarlılığını sınırlamaktadır. Dolayısıyla ViDA, teknik açıdan güçlü ve ileriye dönük bir reform olmakla birlikte, etkinliği büyük ölçüde üye devletlerin teknoloji ve idari kapasitesi ile uluslararası uyum süreçlerine bağlıdır.
Türkiye ve diğer gelişmekte olan ülkeler açısından, ViDA paketi, dijital ekonomi vergilendirmesi için referans alınabilecek bir model sunmaktadır. Türkiye’deki e-Fatura, e-Arşiv ve e-Defter uygulamaları, dijital KDV uyum sürecinde güçlü bir temel oluştururken, platform sorumluluğu ve tek beyan mekanizması gibi alanlarda ViDA’dan alınabilecek dersler, ulusal mevzuatın dijitalleşen ticaretle uyumunu artırabilir. Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin yükümlülüklerini minimize eden, şeffaf ve teknoloji odaklı bir sistem tasarımı, hem vergi gelirlerini artıracak hem de dijital ekonominin büyümesini destekleyecektir.
Açıktır ki, ViDA paketi, dijital ekonominin vergilendirilmesinde AB’ye öncü bir yol haritası sunmakta ve uluslararası düzeyde standartlaşma, şeffaflık ve vergi uyumu açısından önemli katkılar sağlamaktadır. Ancak, reformun etkinliği, teknolojik altyapı, idari kapasite, veri güvenliği ve uluslararası koordinasyon gibi faktörlerin eş zamanlı olarak ele alınmasına bağlıdır. Bu bağlamda, dijital ekonomi vergilendirmesinde sürdürülebilir çözümler, yalnızca mevzuat değişiklikleri ile değil, aynı zamanda teknolojik adaptasyon, veri güvenliği ve uluslararası iş birliği ekseninde bütüncül bir strateji ile mümkün olacaktır.