Belediyeler borç batağına nasıl girdi?

Ahmet Arslan

CPA, MBA

Mahalli idare seçimlerinden sonra göreve başlayan bazı yeni belediye başkanlarının önceki dönem belediye başkanlarından yüksek düzeylerde borç devir aldığı ve hatta bazı belediyelerde personel maaşlarını ödeyecek nakit paranın bile zar zor mevcut olduğu şeklinde söylemleri bulunmaktadır.

Bu durum belediyelerin gelir ve giderlerinin analiz edilmesini ve borç batağına sebebiyet veren faktörlerin analiz edilmesini gerektirmektedir.

Belediyelerin başlıca borçları; mal ve hizmet alımlarından (hakediş) kaynaklanan borçlar, vergi ve sigorta borçları ile banka kredi borçlarından oluşmaktadır. 

1. Belediyelerin bütçe dengesini bozan bazı faktörler

Aşağıda tablo şeklinde ayrıntılı olarak açıklandığı üzere belediyelerin nakit sıkıntısı ve büyük bir borç yükü altına girmesinin başlıca nedenleri şunlardır:

1- Belediyelerin kendi öz gelirlerini tahakkuk ve tahsil etmede yeterli iradeyi göstermemeleri, bu bağlamda belediyelerin yasal süresinde ve cebren tahsil edilmesi gereken milyarlarca liranın yerel faktörlerin de etkisiyle sürüncemede bırakılması, çeşitli kanunlarla belediyelere sağlanan gelirlerin ya hiç ya da gereği gibi takip ve tahsil edilmemesi,

2- Kanunla sağlanan belediye gelirlerinin miktar ve oranları üzerinde merkezi yönetimin tek taraflı bazı tasarruflarda bulunması, örneğin hafta tatilinde çalışma izni harcının kaldırılması ve bazı faaliyetlerden alınan eğlence vergisinin oranının sıfırlanması, emlak vergisi matrahlarının piyasa rayiçlerinin altında belirlenmesi,

3- 696 sayılı KHK ile taşeron firma elemanlarının hakedişleri belediye tarafından ödenen belediye şirketi kadrolarına geçirilmiş olması sonucunda bu şirketlere siyasi saiklerle ve gereğinden fazla personel alınması (2022 yılı itibariyle belediye şirketlerindeki personel sayısı 564.694 olup, bu sayının 2024 yılı mahalli idare seçimleri öncesinde çok daha yüksek seviyeye ulaştığı düşünülmektedir.)

4- Belediye şirketlerine yapılan hakediş ödemelerinin yeterince kontrol edilmemesi sonucunda çalışmayan ve fazla mesai yapmayan çok sayıda şirket personeli (bankamatik memuru) için de ödeme yapılması,

5- Belediyenin kadrolu personeli tarafından yapılması gereken birçok hizmetin danışmanlık, organizasyon, yazılım güncelleme, veri girişi vb. hizmetler adı altında taşeron firmalara yaptırılması,

6- Belediyenin kadrolu personeli tarafından yapılması gereken birçok büro hizmetinin sahada/arazide çalışması gereken belediye şirketi personeline yaptırılması sonucunda aynı hizmet için mükerrer harcama yapılması,

7- Belediyelerin mahiyeti ve gerçekten ifa edilip edilmediği belirsiz olan bazı gereksiz harcamalarda (organizasyon, halkla ilişkiler, temsil ağırlama, çalışma gezileri vb.) bulunması,

8- Yasal olarak sadece İller Bankasından borçlanabilen belediyelerin özel bankalardan da yüksek miktarlarda ve faiz oranlarıyla borçlanması,

9- Bazı altyapı işlerinin planlama eksikliği ve tercih hatası nedeniyle zamanında bitirilmemesi veya fonksiyonel olmaması sonucunda tekrar yapılması veya zamanında bitirilmemesi nedeniyle enflasyonun da etkisiyle yapım maliyetlerinin ciddi şekilde artması,

10- Belediye şirketlerinden belediyeye kâr payı (temettü) aktarılması gerekirken şirketlerin yanlış yönetilmesi sonucunda zarar etmesi ve sürekli belediyeden bu şirketlere sermaye aktarımı yapılması,

11- Satış, kira, irtifak hakkı tesisi suretiyle değerlendirilmesi gereken belediye taşınmazlarının hukuksuz bir şekilde çeşitli vakıf, dernek vb. kurumlara bedelsiz kullandırılması,

12- Merkezi yönetim tarafından icra edilmesi gereken bir çok hizmetin (sosyal yardım, tarım ve hayvancılık vb.) popülist nedenlerle veya başka nedenlerle belediye tarafından ifa edilmesi,

13- Belediyelerin muhasebe sisteminin sağlıklı olmaması sonucunda mükerrer borç, eksik alacak işlemlerinden dolayı çeşitli zararların ortaya çıkması,

14- Belediyelerin nakit mevcudunun kamu bankalarında değerlendirilmesi zorunluluğu ve nakit yönetimindeki yanlışlıklardan dolayı nakit mevcudundan yeterli finansal getiri elde edilmemesi,

15- Belediye ve belediye şirketi işçilerinin maaşlarına enflasyon oranların oldukça üzerinde zamlar yapılması. 

2. Belediyelerin gelir ve giderlerinin seyri

Belediyelerin bütçe gelir ve giderlerinin son 5 yıllık seyri konsolide olarak aşağıdaki tabloda gösterildiği şekildedir. 

Tabloda görüldüğü üzere, son 5 yıllık dönemde;

- Belediyelerin gelirleri % 286 oranında artmasına karşın giderleri % 297 oranında artmış ve buna bağlı olarak bütçe açığının bütçeye oranı % 40 oranında artarak yaklaşık olarak % 9 seviyesine erişmiştir.

- Belediye öz gelirlerinin (vergi gelirleri, teşebbüs ve mülkiyet gelirleri) artış oranı gerek giderlerdeki artış oranının gerekse merkezi yönetimden belediyelere aktarılan vergi gelirleri payındaki artış oranının altında kalmıştır.

- Belediye şirketlerine yapılan yüksek tutardaki hakediş ödemeleri nedeniyle mal ve hizmet alımlarındaki artış oranı belediye gelirlerindeki artış oranının oldukça üzerindedir. Aynı durum sosyal yardımları ifade eden cari transferler için de geçerlidir.

- Taşınmaz satışlarından elde edilen geliri ifade eden sermaye gelirlerindeki artış bütçe açığını kapatmakta yetersiz kalmıştır.

- Altyapı harcamalarını ifade eden sermaye giderlerindeki artış oranı da belediye gelirlerindeki artış oranının oldukça üzerinde gerçekleşmiştir.

Bütün bunlar bir önceki dönemde belediyeleri borç batağına sevkeden nedenler olarak sıraladığımız hususları teyit etmektedir. 

3. Belediyelerin varlık ve yükümlülüklerinin durumu

Mahalli idarelerin 2022 yılı sonu itibariyle varlık ve yükümlülüklerinin durumu aşağıdaki konsolide bilançoda görüldüğü şekildedir. 

Tabloda görüldüğü üzere, 2022 yılı sonu itibariyle mahalli idarelerin toplam borçları yaklaşık olarak 350 Milyar TL düzeyinde olup, konsolide rakamı ifade eden bu kalemin bugün itibariyle çok daha yüksek olduğu düşünülmektedir. Örneğin, birçok belediyenin borç stokunun cari yılı bütçe geliri tutarını aşmış bulunması bunu teyit etmektedir.

Sonuç

Belediyelerin mali sıkıntıya girmesinde son yıllardaki sosyo-ekonomik faktörlerin de etkisi bulunmakla birlikte yukarıda da ayrıntılı olarak analiz ettiğimiz üzere bunun en önemli sebebi belediyelerin gelir ve giderlerinin kötü yönetilmesidir.

Kaynakça

www.maliekonomim.com