Piyasada fiyatlar nasıl oluşuyor?
Finansal piyasalarımızda son dönemde çok sert hareketler yaşanıyor. Bir gün bakıyorsunuz paramız %10 değer kaybetmiş, bir gün bakıyorsunuz borsamız aynı gün içinde %5 artıdayken, %7-8 eksiye geçebiliyor. Böyle zamanlarda da uzmanların; “piyasamız sığ olduğu için bu hareketler oluyor”, “hareketler sert olmasına ragmen hacimler düşük”, “fiyat kademelerinin arası boş olduğu için bu kadar sert hareketler oldu” gibi açıklamalarını duymuşsunuzdur. Bu kavramların sokaktaki vatandaş ya da küçük yatırımcıların birçoğu için pek bir anlamı yok. Bunların anlam kazanabilmesi için bir finansal enstrümanın fiyatının nasıl belirlendiğini bilmek gerekiyor. Bu yazıda sizinle basit örnekler üzerinden bu mekanizmayı paylaşmak istiyorum.
Diyelim ki bir pazara gittiniz ve domates almak istiyorsunuz. Pazarda da sizden başka birçok potansiyel müşteri olduğunu ve birçok da satıcı olduğunu varsayalım. Bir diğer varsayımımız da satılan domateslerin kaliteleri arasında herhangi bir fark bulunmaması olsun. Bunun dışında bir alıcının ya da satıcının herhangi bir anda pazarda kaç alıcı, kaç satıcı olduğunu ve hangi fiyatlardan almak ya da satmak istediklerini de bildiklerini varsayalım.
Kademeler - Derinlikler
Aşağıdaki tablo, pazarda o anda bulunan vatandaşlar ve satıcıları, almak istedikleri domates miktarları ve almaya-satmaya razı oldukları fiyatları göstersin. Alıcıları harfle, satıcıları rakamla gösterelim. Aşağıdaki tabloda herhangi bir andaki pazarın durumu yer alıyor. “A” kişisi 1 kilo domates almak için 9 TL ödemeye hazır. Eğer 9 TL’ye satan bulursa 5 kilo alacak. Ama gördüğünüz gibi pazarda 9 TL’ye domates satan kimse yok. En düşük fiyattan satmaya hazır olan satıcı “1” numara. O da en az 10 TL’dan satarım diyor. Eğer 10 TL’ye alıcı bulursa 12 kilo satacak. Dolayısıyla herhangi bir değişiklik olmadığı sürece aşağıdaki pazarda bir alışveriş olmaz. Alışveriş olması için ya mevcut alıcı-satıcılar fiyatlarını değiştirecekler, ya da pazara yeni alıcı-satıcılar gelecek. Diyelim ki pazara yeni bir alıcı geldi, bu da “G” kişisi olsun ve 15 kilo domates almak istesin. Kilo başına da 11 lira vermeye hazır. İşte şimdi alışveriş gerçekleşecek. “G”, 1 numaralı satıcının 12 kilo domatesini 10 TL’den alacak ve 2 numaralı kişinin de domateslerinin 3 kilosunu 11 TL’den alacak. En son hangi fiyattan alışveriş olduysa o ürünün fiyatı olarak da o kabul edilir. Demek ki fiyat 11 lira oldu.
Tablomuzun son durumu aşağıdaki gibi oldu. Aslında fiyat da yükselmiş oldu. Bu durumda daha önce 9 TL’den almaya razı olan “A” kişisi alış fiyatını yükseltmek zorunda kalabilir. Böylece maksimum alış fiyatı 10’a kaymış olur. Yani kademe arasındaki boşluk kapanmış olur. (9-11 arasındaki) Ya da pazara yeni giren birisi fiyatın yüksek olduğunu görüp alabilmek amacıyla 9 TL’ye değil 10 TL’ye alış yazarak kademe arasındaki boşluğu kapatmış olur.
Ülkemizde olduğu gibi pazarda çok kişi yoksa, bu kademelerin arası boş kalıyor. Ya da çok az miktarlarla doluyor. Böylece az bir parayla fiyatlarda çok büyük hareketler yaratılabiliyor. Mesela aşağıdaki tabloda pazara yeni biri gelse ve 14 TL’den 23 kilo domates almaya razıyım dese, tablonun sağında yer alan 2-3-4-5 numaralı satıcıların ürünlerinin tamamını alır. Böylece alış veriş fiyatı 14 TL’ye yükselmiş olur. Siz domates almak isteseniz artık kilo başına en az 15 TL vermeniz gerekir. Tam tersi pazara düşük fiyatlardan satmaya razı olan yeni satıcılar gelmiş olsa, tablonun sol tarafındaki potansiyel müşterilerin tamamına satış yaparak pazar fiyatını düşürebilir.
Eğer yukarıdaki işlemlerde bahsettiğim fiyat kademelerinde daha çok alıcı ve satıcı olsa, çok daha yüksek işlem hacimleriyle fiyatlardaki oynamaların gerçekleştiğini görürüz. Bu da fiyat hareketlerinin bir miktar daha sağlıklı, piyasa deyimiyle sindire sindire gerçekleştiğini bize gösterir.
Ayrıca sağlıklı fiyatlamaların işlediği, derinliğin ve hacmin yüksek olduğu piyasalarda, az önce bahsettiğim şekilde, istisnai de olsa, fiyatlar çok hızlı ve normalin dışında (değerlemelerin ötesinde) hareket ettiğinde birileri gelip bu anomaliyi kendi lehine kullanarak piyasayı dengeye getirir. Buna zaten serbest piyasa mekanizması diyoruz.
Bizde piyasa serbest mi?
Bizim ülkemizde döviz piyasasında olduğu gibi, ekonomik rasyonaliteden bağımsız, hangi amaçla yapıldığı belli olmayan bir şekilde piyasaya müdahale edilirse bu fiyatlama mekanizması da bozulur. Merkez Bankası’nın kamu bankaları üzerinden döviz piyasasına bu şekilde müdahalelerde bulunması Türkiye’de döviz piyasası mekanizmasını bozan ana unsurdur. Piyasaya karşı böyle bir yöntemle, kısıtlı rezervleri dikkate aldığımızda, uzun süreli başarılı olmak maalesef imkansız. Ama yine maalesef bunu deneyerek görmek zorundayız, zira ekonomi politikası güdenler pek uyarılara kulak asmıyıorlar.
Ayrıca borsamızda da görülen sert fiyatlamaların en büyük sebeplerinden biri, yukarıda bahsettiğim şekilde normalin dışında gerçekleşen fiyatlamalarda bunu lehine kullanarak piyasayı dengeleyecek aktörlerin azalmasıdır.
Velhasıl piyasa dediğiniz mekanizma birçok karar alıcının kendi kar ve faydalarını maksimize etmek için alış satış yaptığı bir yerdir. Düzenleyicilerin görevi bu piyasaya bir oyuncu olarak katılmak değil, piyasanın adil bir şekilde işleyişini sağlamaktır.