Belarus, Doğu Avrupa’nın silikon vadisi olmayı hedefliyor

Bu hafta sadece bizim değil dünyanın da az bildiği bir ülke olan Belarus’dayım. Sovyetler Birliği’nden ayrılarak 25 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan Belarus ya da diğer adıyla Beyaz Rusya halen Avrupa’da daha çok Rusya’nın bir parçası olarak biliniyor. İlk kez 1994 yılında yapılan seçimler sonucunda Cumhurbaşkanı olarak seçilen Lukaşenko ise 2020 yılında gerçekleştirilen son seçimleri de kazanarak altıncı dönemini sürdürmekte. Ülkenin bilinirliğini artıran olayların başında 2020 yılında yapılan bu son seçim geliyor. Bu son seçimlerde muhalefetin seçim sonuçlarını tanımaması ve ülke çapında barışçıl protestoların başlaması ülkenin Rusya’dan farklı bir ülke olarak tanınmasına neden olmuş. Burada “barışçıl’’ kelimesini bilerek seçtim çünkü Batı basını bu süreci kanlı protestolar olarak kaleme alsa da tüm bu protestolar boyunca hiçbir sorun yaşanmamış.

Arafta kalmış bir ülke

Gelin yine ülkenin demografik yapısını inceleyerek yazımıza başlayalım. 9,3 milyon nüfusa sahip olan Belarus’da nüfusun %75’i kentlerde, geri kalanı ise kırsal kesimde yaşamakta. Nüfusun %84,9’u Beyaz Rus, %7,5’i Rus %3,1’i Polonyalı, %1,7’si Ukraynalı ve %2,8’si diğer etnik gruplardan oluşmakta. Ülkede iki resmi dil var; kendi dilleri Belarusça ve Rusça. İşin tuhaf yanı Rusça Belarusça’dan daha yaygın kullanılıyor. Ülkede eğitim sistemi bile Rusça üzerine kurgulanmış. Böyle giderse Belarusça da unutulan diller arasına girecek.

Belarus, benim görebildiğim kadarıyla arafta kalmış bir ülke. Kendi penceremden görebildiğim Belarus toplumunun yüzü batıya dönük, lakin Rusya ile çok iyi yürüyen politik ilişkileri var. Birçok yönüyle Avrupa’ya daha yakın olmasına rağmen, diğer taraftan Rusya’nın arka bahçesi konumunda. Mesela Avrupa bölgesinde idam cezasının olduğu tek ülke ve bu durum batılı ülkeler tarafından sıkça eleştirilen bir konu. Batı ile aralarındaki diğer sorunlar ise özellikle mülteci sorunu konusunda Belarus’un takındığı tavır ve Belarus yönetimine yönelik diktatörlük iddiaları. Tüm bu süreçlerde de Rusya’nın desteğini arkasına almış gözüküyor. Bugün bölgede Rusya-Ukrayna savaşında Rusya’nın yanında olan tek ülke diyebiliriz.

Rusya-Ukrayna savaşı sonrası Batı’nın yaptırımlarından etkilenmiş

Uçak bileti almak, otel rezervasyonu yapmak ve araç kiralamak bu süreçte zahmetli. Rusya-Ukrayna savaşı nedeniyle Türk Hava Yolları ile ülkemizden Belarus’a direk uçuş bulunmuyor. Ben de bu nedenle biletimi Belarus Hava Yolu Belavia’dan aldım. Ukrayna hava sahasını kullanamadığı için İstanbul Minsk arası 5 saat 40 dakika sürüyor. Belarus Türk vatandaşlarından vize istemeyen ülkelerden biri. Siz yine de ülkeye girişte dönüş biletinizi ve otel rezervasyonunuzu yanınızda bulundurun. Ülkeye girerken sorulardan biri de üzerinizde ne kadar para olduğu. On bin dolardan yüksek bir tutarla ülkeye giriş yapacaksanız beyan etmek zorundasınız. Bu konuda hassaslar. Belarus çok güvenli bir ülke. İsterseniz ziyaretiniz boyunca araç kiralayabilirsiniz. Yapmanız gereken tek şey trafik kurallarınıza riayet etmeniz zira trafik kuralları konusunda da çok hassas bir ülke. Genel olarak kurallarda bir esneklik göstermiyorlar.

Havaalanından şehre geçerken yeşilin farklı tonlarını ve ülkenin doğal güzelliğini göreceksiniz. Belarus tertemiz, yeşili bol, çevre ve doğa bilinci yüksek bir ülke. Sokaklarda çok sayıda spor yapan insanı görebilirsiniz. Ülke topraklarının %43’ü tarım alanları ve %41’i de ormanlardan oluşturmakta. Bunun yanında denize kıyısı olmamasına rağmen nehir ve su kaynakları açısından da oldukça zengin. Ülkede 20 bin nehir ve ırmak bulunmakta.

Belarus ile aramızda zaman farkı bulunmuyor. Para birimi Belarus Rublesi yaklaşık 7,85 TL değerinde. Rusya’nın tersine kredi kartınızı rahatlıkla kullanabiliyorsunuz. Ülkedeki fiyatlara örnek vermek gerekirse bir bardak kahve yaklaşık bir dolar, bir kişilik akşam yemeği ise yaklaşık 8 dolar. Ülkenin başkenti Minsk aynı zamanda ticaretin de merkezi. Diğer önemli şehirleri ise Gomel, Mogilev, Vitebsk, Grodno ve Brest olarak sayılabilir.

Şimdi bana ‘’Böyle zor bir zamanda neden bu seyahati yaptın?’’ diye sorabilirsiniz. Batı’nın yaptırımları karşısında, bu süreçte Belarus’ta fırsatların olabileceğini düşünerek bu seyahati yapmak istedim. Kafamdaki en önemli soru para transferiydi. Minsk Ticaret Müşavirimizi arayarak durumu sordum. Sorun olmadığını da öğrenince bu seyahati gerçekleştirmeye karar verdim. Nasıl ki Rusya-Ukrayna savaşı sonrası Rusya pazarı Türk ürünleri için bir fırsat doğduysa, 10 milyonluk Belarus pazarı içinde aynı durum geçerli olabilir diye düşündüm. Biliyorsunuz risk aynı zamanda beraberinde fırsatları da barındırır. Sonuçlarını zaman içinde göreceğiz.

Belarus Ekonomisi

Son yıllarda ihracata dayalı bir ekonomik modele

Gelişen siyasi ilişkilerin ticari ilişkilere, gelişen ticari ilişkilerin de siyasi ilişkilere etkilerini tüm dünyada gördüğümüz gibi, Belarus ekonomisinin yapısına baktığımızda da Rusya Federasyonu ile yakın ilişkilerinin izlerini görüyoruz. Bu yakın ilişkilerin bir tezahürü olarak da, Rusya’nın yaşadığı siyasi ve ekonomik sorunlar Belarus’ u da doğrudan etkilemekte.

1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Belarus liberal ekonomiye dönük girişimlerde bulunmuş ancak özelleştirme ve mülkiyet haklarına yönelik yeterli ilerleme sağlayamamış. Bugün Belarus’ da büyük şirketlerin tamamına yakını devlete ait olduğundan, devletin ekonomideki ağırlığının %50’den fazla olduğu tahmin ediliyor. Sosyal devlet anlayışının hâkim olduğu bir yapıya sahip olan Belarus’ ta son yıllarda ihracata dayalı bir ekonomik modele geçilmek istenmekte ve bu doğrultuda ihracatta pazar çeşitliliği için önemli çalışmalar yürütülmekte.

Belarus resmi olarak ithal-ikame politikası izlemekte ve ülkede yerli üretimin kullanılması teşvik edilmekte. Marketler ve diğer perakende zincirleri de belli bir oranda yerli üretim ürünleri bulundurmak zorunda. Bankaların yerli ürün tercih edenlere uygun kredi verdiği bile söyleniyor.

Bunun yanında; küçük arazilerde yapılan bahçecilik ve çiftçilik dışında Belarus vatandaşlarının ve yabancı uyruklu kişilerin toprak satın alması mümkün değil. Toprak mülkiyeti hakkındaki kanuna göre, topraklar yabancı uyruklu kişilerce ve Belarus vatandaşlarınca ancak 99 yıllığına kiralanabilmekte.

Sanayi ürünlerinden başlayacak olursak; Sovyetler Birliği döneminden kalan kamu işletmelerinin üretimden aldığı payın yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Sanayi sektörünün üretim kapasitesi önemli oranda ihracata odaklanmış olup, üretilen ürünlerin % 50'sinden fazlası ihraç edilmekte. Belarus'un başlıca ihraç ürünleri arasında petrol ürünleri ve yağlar, potasyum ve azotlu gübreler, metal ürünleri, kamyonlar, traktörler, kimyasal elyaflar ve iplikler, lastikler, süt ürünleri ve et ürünleri, şeker sayılabilir.

Özel makine yapım konusunda uzmanlaşan Belarus’ ta, ürünleri dünya sahnesinde bilinen bir marka haline gelmiş üç yüzden fazla işletme bulunmaktadir. Kamyon, otobüs ve özel makine üretiminde uzmanlaşan Belarus aynı zamanda önemli bir tarım makineleri üreticisi konumundadır. Tüm dünyadaki traktörlerin %6 sı, damperli ağır yük kamyonlarının %30’u ve biçerdöverlerin %17’si Belarus’ ta üretilmektedir.

Ağaç işleme sanayisi, Belarus ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. Ancak potansiyeli tam olarak kullanılmamaktadır.

Tekstil ve hazır giyim ürünleri, her tür kumaş, triko, keçe ve diğer ürünlerin üretimini kapsamaktadır. Örme endüstrisi triko, stockinet, çorap ve diğer ürünlerin üretimine odaklanmıştır. Hazır giyim sanayinde yer alan çok sayıda işletme çoğunlukla takım elbise, dış giyim, çocuk giyim, iç giyim, şapka ve kürk ürünlerine odaklanmıştır. Belarus'taki hazır giyim üreticileri, BDT'nin yanı sıra İngiltere, Danimarka, Polonya, ABD, Hollanda ve Çek Cumhuriyeti'ne ürünlerini ihraç edebilmektedir.

Belarus'ta tarım gelişen ve önemli bir endüstridir. Belarus tarım ve süt ürünleri yurt dışında ve özellikle komşu ülkelerce iyi bilinmektedir. Bu sayede Belarus, önde gelen gıda ihracatçılarından biri olmuştur. Dünyadaki keten lifinin %6,4’ü, tereyağın %4,6’sı, süt ürünlerinin %2,4’ü, patatesin %1,6’sı, sütün %1,4’ü Belarus’ta üretilmektedir.

Pandemiye birlikte bir kez daha gördük ki dünyadaki en önemli sorunlardan biri gıda güvenliğidir. Tarımsal verimliliğin artırılması, bu sorunun çözümünde önemli bir faktör olacaktır. Belarus, organik gübre, besleyici topraklar, toprak iyileştirme takviyesi ve yem üretimi yapmak için ideal koşullara sahip olan bir ülkedir. Bu konuda da bölgede önemli bir ihracatçı ülkedir.

Belarus’un denize herhangi bir kıyısı olmamasına rağmen, coğrafi konumu, Rusya ile yakın ticari ve siyasi ilişkileri ve sadece Rusya ile Batı arasında değil bölge açısından da önemli bir konumda olması, lojistik ve taşımacılık sektörleri açısından önemli fırsatları barındırmakta. Konuştuğum yetkililer depolama maliyetlerinin görece uygun olduğunu ve Avrupalı firmaların lojistik alanında ülkeye yatırım yaptıklarını ifade ettiler. Kuşak-Yol projesinin üst koridorunun da Belarus’tan geçtiğini düşünürsek önümüzdeki süreçte bu sektörün daha da gelişeceğini söyleyebiliriz.

Sanılanın aksine Belarus petrol ve diğer enerji kaynakları açısından fakir bir ülke. Petrol üretimi ülke ihtiyacının ancak %13’ünü karşılamakla birlikte ülkede petrol işleme sanayi gelişmiş durumda. Rusya’dan aldığı ham petrolü işleyerek ihraç etmekte eden Belarus’ ta petrol ürünleri ihracatı ülkenin toplam ihracatının yaklaşık üçte birini oluşturmakta. Ülke ekonomisinin önemli özelliklerinden birisi olarak Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Rusya petrolünü ve doğalgazını Avrupa ülkelerine göre çok ucuza almaya devam etmesi ve Rusya’dan aldığı ham petrolü işleyerek ihracatında önemli bir kalem olarak kullanması ve yüksek gelirler elde etmesi gösterilebilir.

Çalışan nüfusun yüz 45,9’u sanayide

Doğal kaynaklar açısından baktığımızda Belarus, petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynakları üretimi bakımından fazla zengin olmasa da mineral ürünleri üretimi bakımından Avrupa’da oldukça üst sıralarda yer almakta. Özellikle potasyum tuzu rezervinde dünyanın en önemli üreticileri arasında bulunuyor.

Belarus yazılım, bilişim ve özellikle oyun sektöründe önemli bir oyuncu olma yolunda. Doğu Avrupa’nın silikon vadisi olma iddiası bulunan Belarus’ ta bilişim sektörü ihracatının iki milyar doları geçtiği söyleniyor.

Ülkede çalışan nüfus yaklaşık 5 milyon ve işgücünün %9,4’ü tarım, %45,9’u sanayi, %44,7’si ise hizmet sektöründe istihdam edilmekte. Belarus’ ta emeklilik yaşı kadınlar için 58, erkekler için 63’tür.

Dünya Bankası “Doing Business” 2020 değerlendirmesine göre Belarus iş yapma kolaylığı sıralamasında 49. sırada yer almakta.

Belarus’un çektiği doğrudan yabancı yatırımlara baktığımızda, yaklaşık yarısının AB ülkelerinden geldiğini görüyoruz. Rusya’nın dışında en önemli yatırımcılar Almanya ve Hollanda. Rusya’nın yatırımlarının daha çok Avrupa’ya petrol transferini sağlayan boru hattı projeleri ve inşaat alanında olduğu görülmekte. Ticaret ve yiyecek-içecek sağlama hizmetleri ile imalat sanayiinde gıda ve mühendislik sektörleri en fazla yatırım çeken sektörler. Ülkede son yıllarda özellikle Alman firmalarının daha fazla yatırım yapmaya başladığı ve buradan Rusya Federasyonu ve diğer BDT ülkelerine ürünlerini pazarladıkları gözlenmekte.

Dış ticareti Rusya’ya bağımlı

Yazımın başında da söylediğim üzere gerek tarihsel ve kültürel bağlar gerekse devamlı gelişen siyasi ilişkilerden dolayı Rusya ve Belarus arasındaki ticari bağlar her geçen yıl gelişmekte. Bunun sonucu olarak da dış ticaretinde en büyük ortağı Rusya ve ihracatının yüzde 40'ından fazlasını, ithalatının ise yarısından fazlasını Rusya ile gerçekleştirmekte.

Ticaret Bakanlığı’nın verilerine göre; Belarus, dünyada 180'den fazla ülke ile ticari ilişkiye sahip. Avrupa Birliği, Belarus Cumhuriyeti'nin en büyük ikinci ticaret ortağı ve toplam ihracatının yüzde 30'undan fazlasını ve ithalatının beşte birini AB ile gerçekleştirmekte. AB'deki ana ortakları, Büyük Britanya, Hollanda, Almanya, Litvanya, İtalya, Polonya, Letonya, Belçika, Çek Cumhuriyeti olarak sıralanabilir. Belarus’un BDT ülkeleri ile olan dış ticaretinde ise Rusya'dan sonra Ukrayna ikinci, Kazakistan üçüncü sırada bulunmakta.

2021 verilerine bakacak olursak; 40 Milyar dolarlık ihracat ve 42 milyar dolarlık ithalat ile Belarus 82 milyar dolarlık bir ticaret hacmine ulaşmış durumda. En çok ihracat yaptığı ülkeler; %35 pay ile Rusya, %4 ile Polonya, %3 ile Ukrayna, yine %3 ile Litvanya ve %2 ile Almanya olarak sıralanmakta. İhracatının çok büyük kısmını komşu ülkeler ve BDT ülkelerine yaptığını görüyoruz.

İhracatında başlıca kalemlerini; petrol ürünleri, potasyum, peynir ve süt ürünleri; ağaç, ahşap eşya, odun kömürü; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; elektrikli makine ve cihazlar; demir ve çelik; etler ve yenilebilir sakatat; motorlu kara taşıtları olarak sıralayabiliriz.

Belarus’un ithalat yaptığı başlıca ülkeleri inceleyecek olursak; toplam ithalatından aldığı %28’lik pay ile Rusya birinci sırada, %8 ile Çin ikinci sırada, %3,6’lık pay ile Almanya üçüncü sırada yer almakta. İthal ettiği ürünlere bakacak olursak; ham petrol, doğal gaz, otomobiller, ilaçlar, ham petrol, otomotiv aksam ve parçaları ve meyveleri görürüz.

Belarus’un Serbest Ticaret Anlaşmaları

Belarus’ un Azerbaycan, Ermenistan, Kırgızistan, Tacikistan, Kazakistan, Moldova, Rusya, Özbekistan, Türkmenistan, Ukrayna ve Sırbistan ile ikili Serbest Ticaret Anlaşmaları bulunmakta. Ayrıca Ermenistan, Kırgızistan, Kazakistan, Moldova, Rusya, Tacikistan ve Ukrayna ile 18 Ekim 2011 tarihinde BDT Serbest Ticaret Bölgesi Anlaşması’nı imzalayan Belarus, söz konusu anlaşma uyarınca Gürcistan’a serbest ticaret rejimi uygulamaya başlamış.

Türkiye-Belarus arasındaki ticaret ilişkisi

Belarus dış ticaret fazlası verdiğimiz ülkelerden biri. 2021 yılında ihracatımız bir önceki yıla göre %51,7 artış göstererek 915 milyon dolara ithalatımız ise %54 artışla 270 milyon dolara ulaşmış. Türkiye, Belarus’un ihracatında %0,3 pay ile 21. sırada yer alırken, ithalatındaysa %1,6 pay ile 7. sırada yer almakta.

İhraç ettiğimiz kalemlere baktığımızda, konfeksiyon, iplik, oto aksam ve parçaları, halı, taze meyve ve sebzeler, mobilya, ev ve mutfak eşyaları, ev tekstili ve inşaat malzemeleri başı çekerken ithal ettiğimiz kalemler çoğunlukla gübreler, inorganik kimyasallar, sentetik ve suni devamsız lifler, demir ve çelik ve organik kimyasal ürünlerinden oluşmakta.

Belarus pazarının özellikleri harcama gücü yüksek bir ülke

Belarus’ ta ortalama maaş 500 dolar olmasına rağmen harcama gücü yüksek bir ülke. Bunun temel nedeni ülkede eğitimin ücretsiz; ısınma, elektrik ve ulaşım gibi giderlerin görece ucuz olması ve dolayısıyla harcanabilir gelirin yüksek olması. Bu nedenle özellikle tüketim ürünlerinde bir potansiyel var. Halk arasında dillendirilen ‘’Belaruslular 500 dolar kazanır 1000 dolar harcar’’ sözü bu durumu özetliyor aslında.

Hem modern pazarın hem de geleneksel pazarın güçlü olduğu ülkelerden biri. Ülke içinde ulusal ve modern birçok zincir market görebilirsiniz. Belarus’da Fransız, İngiliz ya da Alman zincir market görmediğimi de ayrıca belirtmek isterim. Enflasyonla mücadele kapsamında Belarus’da fiyat kontrolü hemen hemen tüm sektörler için uygulanıyor, distribütörler ve perakendecilerin belli bir marjın üzerinde kar etmeleri engelleniyor.

Türk ürünleri için önemli fırsatlar var

Türk malı imajı iyi. Özellikle taze meyve-sebze ve kaliteli tekstil ürünlerimizin ülke markamıza katkısının çok olduğu söyleniyor. Rusya-Ukrayna savaşının sonucunda uygulanan yaptırımlardan dolayı bu pazarda Türk ürünleri için önemli fırsatların olduğunu söyleyebilirim. Çalışma öncesi sözleşme imzalamak istiyorlar. Sözleşme konusu önemli, bu nedenle sözleşme imzalamadan önce uluslararası ticarete hakim bir avukata danışmanızı öneririm.

Özellikle bu dönemde en önemli konuların başında para transferi geliyor. Bankacılık sistemleri bizim kadar gelişmiş olmasa da büyük sıkıntıların yaşanmadığını söyleyebilirim.

Görüşmeler öncesi randevu almanız ve yanınızda küçük hediyeler getirmeniz faydalı olacaktır. Belrarus’ta ‘’güven’’ çok önemli. Bunun tarihsel ve sosyolojik nedenlerinin olduğunu düşünsem de güven konusuna dikkat edin. Çalışma hayatında erkeklerden daha fazla kadınları göreceksiniz. Kadınlar, profesyonel işgücünün yaklaşık %70'ini oluşturmakta ve her kademede söz sahibi.

Berlarus’a gitmeden önce Rusça tanıtım ve kartvizit yaptırmanız faydalı olabilir. Uluslararası ticaret yapanlarda İngilizce bilen sayısı fazla olsa da görüşmeler sırasında tercüman kullanmanızı da tavsiye ederim. Görüşmeler sırasında politik konularından uzak durmayı da unutmayın.

Neler Yapılabilir?

1. Uluslararası yaptırımların arasında kalan Belarus ile ticaret hacmimizi geliştirmek istiyorsak bu stratejinin içine muhakkak finansal enstrümanları da koymak gerekir. Para transferini hızlandıracak ve yerel para birimlerini ile ticaretin önünü açacak adımların atılması önemli bir adım olacaktır.
2. Belarus ile imzalanacak serbest ticaret anlaşması bu pazarda Türk ürünlerini rakiplerimizin çok daha önüne geçirecektir.
3. İhracatçı birlikleri ile sektörel ticaret heyetlerinin düzenlenmesi ve akabinde alım heyetlerinin yapılması hem ihracatçılarımızın hem de Belaruslu muhataplarımızın Türk ürünlerine ilgilerini artıracaktır.
4. Bu tarz ülkelere uygun maliyetli Türk ürünleri genel ticaret fuarı tarzı organizasyonların gerçekleştirilmesi ihracatımızın artmasına katkıda bulunabilir.
5. Firmalarımızın Belarus’a yönelik yapacakları bireysel ziyaretler, yaratılmak istenen ihracat ekosistemi içinde önemli bir yer alacaktır.