Zombi şirketler ve ötesi
Merkez Bankası ve Sabancı Üniversitesi’nden dört araştırmacı, zombi şirketler hakkında iki çalışma yapmış ve çok değerli bulgulara erişmiş. Bu çalışmalar hakkında daha önce yazanlar oldu ve çok da iyi yaptılar; çünkü konu Türkiye açısından önemli ve güncel. Önemli çünkü zombi şirketler enflasyonun kaynaklarından biri. Ayrıca sağlıklı şirketlere de zararları var. Güncel çünkü uyguladığımız programın reel sektör üzerine bindirdiği yük giderek artıyor. O halde buyurun hem bu araştırmaların bulgularına kısaca bir bakalım, hem de konuyu biraz daha geniş çerçevede ele almak faydalı olur mu, bunu bir tartışalım.
Zombi firmalar nedir? Farklı tanımlar var. Araştırmalarda kullanılanlardan benim tercih ettiğim tanım iki yıl boyunca faaliyet gelirleriyle borcunun anapara taksitlerini ve faizini ödeyemeyen, ayrıca faaliyet geliri de reel olarak küçülen şirketler. Yani hem finansal olarak çok kötü durumda, hem de bu durumdan faaliyet geliriyle çıkma imkanı görünmeyenler.
Zombi şirketler kaynak israfına yol açıyor
Bu şirketlerin Türkiye’de tüm şirketler içindeki payı 2012-2022 yılları arasında yüzde 9-12 arasında değişiyor. En geniş tanıma göre zombi şirketlerin oranı yüzde 15-20’lerde, en dar tanıma göre de yüzde 2-5 arasında. Her türlü ölçüte göre bu oranlar yüksek ve şirketler kesiminde ciddi bir verimsizlik sorunu olduğunu gösteriyor.
Ayrıca araştırmalar zombi şirketlerin kaynak israfına yol açtığını, ilişkide oldukları diğer sağlıklı şirketleri de kötü etkilediklerini, nispeten küçük ölçekli olduklarını ve hizmet sektöründe görece yüksek bir paya sahip olduklarını da söylüyor.
Bence araştırmalardaki en önemli bulgu ise bazı bankaların zombi şirketlere daha uygun koşullarla yeni kredi sağlama eğiliminde olduğu. Özellikle de şirketle güçlü ilişkileri varsa. Yani araştırmaya göre bazı bankalar bu şirketlere “belki şirket düzelir de paramı kurtarırım” diye daha uygun faiz ve vadeyle yeni kredi sağlıyor.
Bu bulgu doğru ve yaygınsa sorun var demektir; çünkü bir bankacının ana işi verimli ve verimsiz şirketleri birbirinden ayırt etmektir. Bunu yaparak doğru şirkete, doğru fiyat ve vadeyle kredi verir. Buna kaynak tahsis kararı denir ve bir ekonomideki en önemli karardır. Bankacının işi bu kararı doğru vererek ekonomideki kaynakların etkin kullanılmasını sağlamaktır.
Kaynaklar etkin kullanılmazsa sonuç enflasyon olur
Ekonomideki kaynaklar etkin kullanılmazsa ne olur? Öncelikle toplam üretim daha düşük gerçekleşeceği için enflasyon olur. Başka? Piyasa yapısı ve göreli fiyat dengesi bozulur. İhtiyacımız olmayan mallardan daha çok üretip; onları görece ucuzlatırken, ihtiyacımız olan mallardan daha az üretip, onları pahalılaştırabiliriz. İşte bu tür bir hata ortalama ve hissedilen enflasyon arasındaki farkı da artırabilir.
Son olarak uygun koşullarla kredi alan zombi firmaların sağlıklı firmalara karşı haksız bir rekabet avantajı kazandığını da ekleyelim. Bu nedenle bankacıların iyi ve kötü şirketleri birbirinden ayırt etmeleri ekonominin bütünü açısından kritik öneme sahiptir.
Zombi şirketlerin ortaya çıkma ve yaşamaya devam etme sebeplerini tam olarak anladıktan sonra, çözüm yollarını düşünebiliriz. Peki zombi şirketlerin ortaya çıkma nedenleri nedir? Teorik olarak şunlardır: Bazı sektörlerin aşırı teşvik edilmesi, fiyat ve miktar kısıtları, avantajlı kredi ve garanti uygulamaları, enflasyon, bankaların hataları, şirketlerin yanlış performans ölçümü (mesela karını nominal olarak ölçüp, reel kardaki sorunları gözden kaçırması), bazı sektörlerde yüksek kar marjlarının piyasa dışı etmenlerle uzun süre devam etmesi vb. Peki Türkiye için hangi sebepler geçerli? Bunu bilmiyoruz. Burada daha çok araştırmaya ihtiyacımız var.
Son olarak şunu vurgulamakta fayda var: Zombi şirketler acil bir konu ama gayet iyi finansal karlar eden fakat ekonomik olarak verimsiz şirketler de var. Ekonomiye olan zararları daha uzun vadede ortaya çıkıyor. Bir gün zombi şirketler sorununu halledebilirsek, ekonomik açıdan verimsiz şirketleri konuşmaya geçebiliriz. Şu an bu şirketleri konuşmak biraz lüks kaçacaktır.