Davranışlarımızı etkileyen nedir?
Serdar YURDAKUL- Kurumsal Gelişim Danışmanı IKEDA Yönetim Danışmanlığı
Koronavirüs salgınıyla bütün dünyada el yıkama alışkanlığının önemi gündeme geldi. Ülkemiz kültürel ve ekonomik nedenlerle el yıkama alışkanlığının en yüksek olduğu toplumlardan biri (%94). Yüksek can kayıplarının yaşandığı İtalya’da el yıkama alışkanlığı çok düşük (%57). Hollanda’da ise %50! Her şey dönüyor dolaşıyor davranışlara geliyor. Peki, davranışlarımızı etkileyen faktörler nelerdir? Toplumda olumsuz davranışlar nasıl engellenir veya düzenli el yıkama alışkanlıkları gibi olumlu davranışları nasıl teşvik edebiliriz?
Bilgi ve tavsiye yeterli değil
El yıkama bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemenin en etkili yöntemi olarak kabul edilir, ancak tüm ebeveynler veya veliler çocuklarından yemekten önce ellerini yıkamalarını istemekten bıktılar. Aynı şekilde okullarda öğrencilere sağlık bilgisi konusunda verilen dersler çocukların belirli uygulamaları benimsemeleri için yeterli olabilir mi? Hiç şüphe yok ki, evde ailelerin uyarıları, derste sağlanan farkındalık yaratma ve bilgi önemlidir ama yeterli değil. Örneğin su ve sabun yoksa bunlar ne işe yarar? Sosyal psikolojinin konusu olan davranış değişikliği ile ilgili olarak şimdiye kadar çoğu sağlık sorunları ile ilgili onlarca model geliştirildi. Halen TV’lerde izlediğimiz kamuoyu aydınlatma spotları ve sağlık konsültasyonları gibi geleneksel yaklaşımlar doğrudan tavsiye ve bilgi sağlamaya dayanıyor. Bilgilendirme tüketicilerin eğitimi için önemli olmakla birlikte, davranış değiştirmek için yeterli değil, çünkü davranışı etkileyen farklı seviyelerde faktörler var. Davranış değişikliğine etki edebilmek için aşağıdaki üç seviyede müdahale etmek gerekiyor:
- Kişisel veya bireysel: İnançlar, bilgi, tutumlar, beceriler, genetik
- Sosyal: Arkadaşlar, aile ve topluluklar dâhil diğer insanlarla etkileşim
- Çevresel: Bireyin yaşadığı alan, altyapı, hükümet politikaları, ürün ve hizmetler, okul, iş yeri, mağazalar, tesisler ve ekonomi (fiyatlar gibi) ve teknoloji gibi faktörler.
Örneğin; yanlış beslenme alışkanlığının yol açtığı sorunlarla başa çıkmak amaçladığında, karmaşık bir toplumsal ve biyolojik faktörler ağı göz önünde bulundurulmalıdır. Davranış değişikliği genellikle yukarıdaki üç alanda etkili müdahalelerin karışımı ile sağlanır. Sadece bireysel düzeydeki faktörleri ele alan ve yukarıda belirtilen sosyal ve çevresel etkileri dikkate almayan müdahalelerin işe yaraması olası değildir. El yıkama örneğini ele alacak olursak, su sabun gibi altyapı ürün ve hizmetlerinin mevcudiyeti hayati önem taşımaktadır. Hükümet okullarda eğitici programlar düşünebilir veya altyapı hizmetleri için finansman sağlayabilir. Temizlikle ilgili yaygın olarak kabul edilen kültürel inançlar, el yıkama davranışlarını da etkileyebilir. Medyada düzenlenecek yaygın bilgi ve davranış değişikliği kampanyaları bu inançları etkilemeye yardımcı olabilir, ancak pratik bir etkisi olur mu? Bütün bunlar yeterli mi? Etkili davranış değişikliği kampanyaları sadece bilgi veya altyapı sağlamakla kalmaz, aynı zamanda grup ilişkileri ve sosyal normlardan da yararlanır. Akranlarınızla ve diğer kişilerle olan ilişkilerin etkisi de çok önemlidir. İnsanlar sosyal ortamlarda diğer grup üyelerinden kabul edilebilir davranışları öğrenirler. Arkadaşlarının, ailelerinin ve öğretmenlerinin belirli bir davranışı benimsediğini görürlerse yeni bir davranışı benimsemeleri daha olasıdır. Ayrıca diğer grup üyelerinin kendi eylemlerini nasıl göreceklerini düşünmeleri de kendi davranışlarını etkiler. Arkadaşlarınız ellerini yıkıyor mu? Ne sıklıkla? Sizden ne yapmanızı bekliyorlar? Yazılı olmayan kurallara uymazsanız, arkadaşlarınızın size karşı tepkileri ne olur? Bu nedenlerle değişim yönetimi çalışmalarının gruplar seviyesinde yürütülmesi en etkili yöntemdir.
Davranış değişiminde bireysel bilişsel süreçler de önemli rol oynar. Psikoloji derslerinde, beynin bir kısmının bilinçli karar vermekten ziyade alışılmış davranışları yönlendiren bilinçsiz ipuçlarına tepki verdiği gösterilmişti. Çevresel ipuçlarını, dürtmeleri ve hatırlatıcıları kullanarak, eski alışkanlıkların kırılması, el yıkamanın uzun vadeli bir davranışa dönüşmesine yardımcı olabilir. Mesela ilkokullarda musluk seviyelerinin çocukların boylarına uygun olması ve ortamın dekorasyonu çocukları etkileyerek el yıkamayı teşvik edebilir. Benzer şekilde, eylemlerimiz rasyonel karar vermekten ziyade büyük ölçüde bilinçsiz değerlerden ve duygulardan etkilenebiliyor. Duygusal düzeyde müdahaleler de davranış değişikliğini tetikler. El yıkamanın ve temizliğin “iyi davranış”ın bir parçası olarak gösterilmesi bireysel düzeyde duygular yaratmak suretiyle güçlü bir motivasyon aracı olabilir.
Özetle, davranışları etkileyecek stratejiler geliştirirken birey, grup ve yapısal etkiler arasındaki etkileşimi dikkate almak önemlidir. Son zamanlarda birçok davranış bilimci sosyal normların gücünü aşırı vurguluyorlar ancak davranışlar üzerindeki tek etkili faktör normlar değildir. Normların bireysel düzeyde etkili olabilmesi için aynı zamanda toplumsal düzeyde yapısal ve kurumsal değişikliklerle ve bireysel düzeyde doğru alışkanlık oluşturma teknikleri ile desteklenmesi gerekir.
Değerli ekonomim.com okurları,
ekonomim.com ekibi olarak Türkiye'de ve dünyada yaşanan, haber değeri taşıyan gelişmeleri sizlere en hızlı, tarafsız ve kapsamlı şekilde sunmak için çalışıyoruz. Bu süreçte sunduğumuz haberlerle ilgili eleştiri, görüş ve yorumlarınız bizim için çok değerli. Ancak, karşılıklı saygı ve hukuka uygunluk çerçevesinde, daha sağlıklı bir tartışma ortamı oluşturmak adına yorum platformumuzda uyguladığımız bazı kurallarımız bulunmaktadır.
Sayfamızda Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına ve evrensel insan haklarına aykırı yorumlar onaylanmaz ve silinir. Okurlarımız tarafından yapılan yorumların, (diğer okurlara yönelik olanlar da dahil) kişilere, ülkelere, topluluklara, sosyal sınıflara ırk, cinsiyet, din, dil başta olmak üzere ayrımcılık içermesi durumunda, yorum editörlerimiz bu yorumları onaylamayacak ve silecektir. Onaylanmayacak ve silinecek yorumlar arasında aşağılama, nefret söylemi, küfür, hakaret, kadın ve çocuk istismarı, hayvanlara yönelik şiddet söylemleri de yer almaktadır. Suçu ve suçluyu övmek, Türkiye Cumhuriyeti yasalarına göre suçtur, bu nedenle bu tür yorumlar da ekonomim.com sayfalarında yer almayacaktır.
Ayrıca, Türkiye Cumhuriyeti mahkemelerinde doğruluğu kanıtlanamayan iddia, itham ve karalama içeren, halkı kin ve düşmanlığa tahrik eden, provokatif yorumlar da yapılamaz.
Markaların ticari itibarını zedeleyici, karalayıcı ve ticari zarara yol açabilecek yorumlar onaylanmaz ve silinir. Aynı şekilde, bir markaya yönelik promosyon veya reklam amaçlı yorumlar da onaylanmaz ve silinecek yorumlar kategorisindedir. Diğer web sitelerinden alınan bağlantılar ekonomim.com yorum alanında paylaşılamaz.
ekonomim.com yorum alanında paylaşılan tüm yorumların yasal sorumluluğu yorumu yapan kullanıcıya aittir, ekonomim.com bu sorumluluğu üstlenmez.
ekonomim.com'de yorum yapan her okur, yukarıda belirtilen kuralları, sitemizde yer alan Kullanım Koşulları'nı ve Gizlilik Sözleşmesi'ni okumuş ve kabul etmiş sayılır.
Kurallarımıza uygun şekilde saygı, nezaket, birlikte yaşama kuralları ve insan haklarına uygun yorumlarınız için teşekkür ederiz.