Bizim sosyal demokratların sevemediği KÖİ modeli, sağcıların mı solcuların mı?
Türkiye’de, 21 yıllık AK Parti iktidarı döneminde, övünç kaynağı olan dev projelerin tamamına yakını Kamu Özel Sektör İş Birliği (KÖİ) yöntemiyle hayata geçirildi. Mesela İstanbul Havalimanı, Avrasya Tüneli, Osman Gazi Köprüsü, Yavuz Sultan Selim Köprüsü, 1915 Çanakkale Köprüsü, Çam Sakura başta olmak üzere çok sayıda şehir hastaneleri KÖİ projeleridir. Bizdeki muhalefet bu projelerin tamamına yakınını ‘yolsuzluk ve gereksizlik’ başlıklarıyla şeytanlaştırmaya çalıştı, seçim atmosferlerinin gergin günlerinde kısmen başarılı da oldular.
Oysa KÖİ modeli mükemmel altyapılarına imrendiğimiz birçok ülkede 10 yıllardır uygulanıyor. Üstelik dünyadaki en başarılı KÖİ süreçleri de sosyalist ya da sosyal demokrat partiler ve liderler tarafından hayata geçirildi. Türkiye’de ise sosyal demokratların tamamı KÖİ projelerini, en hafif ifadeyle ‘kamunun (halkın) parasını özel sektöre peşkeş mekanizması’ olarak görüyor. Zaten ülkemizdeki KÖİ uygulamaları da memlekete ‘piyasa ekonomisini’ getiren Eski Başbakan Turgut Özal döneminde başladı. AK Parti döneminde hızlandı ve 1986-2021 arası toplam 88,5 milyar dolarlık 262 KÖİ projesi hayata geçti. Sonuçta, AK Parti ‘projeci iktidar’ olarak öne çıktı ve neredeyse 22 yıldır her seçimi kazandı. Bu arada Türkiye’deki KÖİ uygulamalarının tarihinin Osmanlı dönemine kadar uzandığını belirtelim. 1874’te hizmete açılan Karaköy Beyoğlu Tüneli dünyanın ikinci en eski yeraltı taşıma projesi olarak Yap-İşlet-Devret modeliyle (42 yıl işletme hakkıyla) inşa edilmişti.
En fazla KÖİ projesi yapanlar İşçi Partili Tony Blair ile Çin
Dünya Bankası tanımına göre KÖİ; Kamu Özel sektör İş birliğiyle kamu hizmeti sunmak ya da kamu varlığı inşa etmek için özel sektörün önemli sayıda riskleri ve yönetim sorumluluğunu üstlenmesi, ödemelerin performansa dayalı yapılması esasına dayanan uzun dönemli sözleşmeler bütünüdür. Geçmişi yüzyıllar öncesine dayanır. Roma İmparatorluğu’nda posta servisi, istasyon kurulumları, yolların bakımı, işletilmesi ve limanların yapımında lejyonlar ile benzer işbirlikleri ilk örnekler olabilir. 16’ncı Yüzyılda İngiltere ve Fransa başta olmak üzere birçok ülkede kanal inşaatları, yol yapımları, atık toplama, posta hizmetleri ve sokak aydınlatması gibi hizmetler için KÖİ kullanılmış.
KÖİ’nin altın çağı İngiltere’de 1997-2007 arasında İşçi Partili Başbakan Tony Blair döneminde başladı. Blair, ‘Proje finansman girişimi (PFI) anlayışını’ yeniden tanımlayan isim oldu. 1997’de bütün ülkelere örnek olacak İngiltere Kamu Özel Sektör İşbirliği Merkezi’ni (UK Partnership) o kurdu. Blair, İngiltere’de 1997- 2003 arasında tamamlanmış 35,5 milyar sterlinlik 563 KÖİ projesinin yolunu açan isim olarak da tarihe geçti. İngiltere’nin KÖİ projeleri, 2010 sonrasında da hız kazanarak devam etti ve ayrılmadan önce Avrupa Birliği’nde gerçekleştirilmiş KÖİ projelerinin yüzde 20’sini tek başına İngiltere tamamlamıştı.
Dünya genelinde 1991-2015 arasında toplam KÖİ proje yatırımları 121 ülkede 5 bin projede yaklaşık 1,5 trilyon dolara ulaştı. KÖİ formülleriyle ulaştırma altyapısında en fazla proje tamamlayan ülkelerden biri Japonya olurken, Güney Kore de 2016’ya kadar toplam 88 milyar dolar değerindeki 651 projeyi KÖİ modeli ile inşa etti. Çin ise 2013-2020 arasında bin 934 projeyi KÖİ modeliyle gerçekleştirdi.
TÜRKİYE’NİN TECRÜBESİNİ DÜNYAYA ANLATAN BİRİ VAR!
Ülkemiz, hayata geçmiş büyük KÖİ projeleri konusunda çok yeni ve özel ‘know how’ sahibi. Kamu Özel Sektör İş Birliği Araştırma Merkezi Başkanı Dr. Eyüp Vural Aydın bu konuda iç kamuoyunu, muhalefet dahil siyasetçileri ve bürokrasiyi bilgilendirmek, yurt dışına da danışmanlık vermek için yola çıkmış. Kamuda ve özel sektörde, 20 yılı aşkın deneyime sahip bir KÖİ uzmanı. Türkiye’de şehir hastaneleri, otoyollar, tüneller, köprüler gibi çeşitli KÖİ projelerinde çalışmış. Suudi Arabistan, Kuveyt, BAE, Özbekistan, Kırgızistan, Moritanya, Azerbaycan, Kazakistan, Ukrayna, Belarus gibi ülkelerde farklı hükümet kurumlarına danışmanlık hizmetleri veriyor. Dünya Bankası, IFC, EBRD, İslam Kalkınma Bankası, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı gibi kurumlara da danışmanlık yapıyor. Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu KÖİ çalışmaları kapsamında Politika Geliştirme Yüksek İstişare üyeliğine davet edildi. Yakın zamanda Suudi Arabistan’da, kamu özel sektör iş birliği ile yapılacak projelere, en doğru ekosistemi çekebilmek için kurulan Ulusal Özelleştirme ve Kamu Özel Sektör İş Birliği Merkezi (NCP) Danışma Kurulu’na seçildi. Dr. Aydın, şöyle konuşuyor: “Türkiye olarak özellikle KÖİ projelerinde aranan şirketlere sahibiz. Suudi Arabistan’da önümüzdeki dönemde büyük fırsatlar var ki hedefimiz Türk şirketlerinin 10 yıl içinde bu pazardan yüzde 10 pay almasını sağlamak. NCP, milyarlarca dolarlık dev kamu özel sektör iş birliği projelerinin koordinasyonunu ve yönetimini yapacak. 11 bakanın yer aldığı NCP, yedi ülkeden seçtiği uzmanlardan bir Danışma Kurulu belirledi. Ben de kurula seçildim. ABD, Kanada, İngiltere, Portekiz, İsveç ve Suudi Arabistan temsilcileri ile beraber kurulda çalışacağız. Avrupa Yatırım Bankası küresel altyapı yatırım ihtiyaçlarının 2015-2030 yılları arasında küresel GSYH’nın yüzde 4 ila 10’una ulaşacağını tahmin ediyor. Dünya genelinde enerji sistemleri, akıllı şehirlerin inşası, ulaştırma ve su ile ilgili alanlarda altyapı yatırım ihtiyacının 2040 yılına kadar 94 trilyon dolara ulaşacağı hesaplanıyor. Devletlerin bu ihtiyaçlara yanıt vermesi hem finansal hem teknolojik açıdan imkânsız. Kamu, KÖİ modeli ilgili altyapı yatırımlarına olanak sağlanırken, kendi bütçesini vatandaşlarının sosyal ihtiyaçlarına aktarabilir.”